Ұлылар ұрысады, сосын ұғысады

Биыл қазақтың Қалтайының 95 жылдығы. 2015 жылы облыс әкімінің пәрменімен оның бай кітап­хана­сымен, қолжазбалары, жұмыс кабинетінің жиһазда­ры, ескерт­кіш жазулары бар кәдесыйлары, мерейтойына жер-жерден келген құттықтау хаттар, фотосуреттер т.б. Алматыдан Ә.Тәжібаев атындағы облыстық ғылыми әмбебап кітапханасына алдырылды.­ Үш жылдан аса сол мекемеде ғылыми Кеңесші болып, біраз шығармаларын зерттеп ­«Талантымен танылған ­тұл­ға» атты кітап шығардым.

Қалтай ағаның әкесі Мұхаммеджан (Қара­молда) «халық жауы» саналып, жазықсыз атыл­ғаны оның өмір жолындағы белестерінде талай кедергілер тудырды. Әкесі ақталғаннан кейінгі шығармашылық үдерісінен де, ағала­рынан, замандастарынан да біраз іштен шалулар көрді. Қалағаң мойымады, талабын талантымен жаныды. Қоғам дамуының кейбір келеңсіз түйткілдеріне негізделген шығармалары Қал­ағаң­ды қағытатын, қажытатындарға үлкен құ­р­ал болып, өзіне қарсы пайдаланылды. Қалағаңа қарсы шабуыл сол кездегі солақай сая­саттан бас­тау алған «Бөлтірік бөрік астында» пьесасының қойылуынан басталды. Шығарманың негізгі арқауы – ұлт мәденеті мен тілінен қол үзіп бара жатқан Марфуға мен Арыстан образы арқылы қазақ жас­тарының бет-бейнесін ашады. Көрермендерге, әсі­ресе, жастар үшін бұл тосын құбылыс болғанмен, саясаттың көлеңкесінде қалған басшыларға ұна­мады. «Ұлы орыс халқының тілін әжуалады» деген жа­лаумен шығарманың болашағына барынша тосқауыл қойылды. «Алматинская правда» газе­тін­де Ә.Әлімжановтың «Из пушки по воровьям», «Қа­зақ әдебиеті» газетінде Ш.Аймановтың «Өнер­лі жасқа өткір сын» атты мақалалары жарық көрді. Пьесаның қойылымына келіп қатысқан Мұхтар­дың «Лениншіл жас» газетінде «Бұл күлкіге дән ризамыз» деген мақаласы шыққаннан кейін Қалағаң­ның басына көреалмаушылықпен үй­ріл­ген қара бұлт сейілді. Қала жастары ұйымдастырған пье­са­ны талқылауға арналған кон­ференцияда сөйле­ген Шота Уәлиханов ағамыздың ой-пікірі жастар көңі­лінен шығып, пьесаға қойылған тосқауып шебі бұ­зылды. Ал Қалағаң болса Ш.Айманов ағасы­мен бай­­­ланысын үзбей шығармашылығын жалғасты­ра бер­­ді. Сірә, ағамыз дана халқымыздың «Кең бол­саң, кем болмайсың» қағидасын ұстанған болу керек.

Ал Ә.Әлімжановқа, ол Қазақстан Жазушылар Ода­ғының бірінші хатшысы кезінде, 1974 жылы (15 жылдан кейін) ашық хатын жариялады. Онда Жазушылар Одағында болып жат­қан келеңсіздіктерге тоқталып, өзінің кезінде болған өкпесі жайлы еш­теңе айтпаған. Бұл шығармашылық байланыстар жал­­ғаса береді дегенге меңзейді.

1991 жылы Қалағаңның жазушы ағасы Ә.Әбішов­ке «Барымызды бағалай білейік» деген ашық хаты жарияланды. «Қадірлі Әлже­ке» деп басталатын хат­та О.Сүлейменов Жазу­шылар Одағын басқарған кездегі ақса­қал­дар алқасына Ә.Әбішов төрағалық еткен уақыттағы жіберілген «әттегенайларға» тоқ­талады. Онда ағамыздың басшыларға өте жақын болуы, жастарға сенімсіздігі, өзін өзге­лерден жо­ғары қоятындығы сөз болады. Хатта 41 талантты жас ақын-жазушының есімдері аталып, шы­ғар­маларының еліміздің саяси, экономикалық, эколо­гиялық дамуына тигізетін оң ықпалын саралайды. Бұл ретте Қалағаңның ашық хатындағы Г.В.Колбин жазушылармен дидарласуға келгенде «Сіздің келуіңізді жиырма бес жылдан бері арман етіп едім» деп, жоғалған жиеніңізді жаңа тапқандай, құшағыңызды жайғаныңызды көргенде «тым асығыс кетті-ау, ақсақал басына лайық қылық болмады» деген үзіндіні келтіргеніміз артық болмас. Қалағаңның ашық хатының соңы былай аяқ­та­лады: «Ұлымыздың ұлылығын, үлке­ні­міздің үл­кендігін, жақсымыздың жақсы­лығын дәлелдей алу үшін де жалпының түгел, тұтас болғаны ләзім. Ендеше, бостан-босқа тарылмайық. Барымызды базарлай білейік, алда келе жатқан құрылтайға осындай пәтуамен барғанымыз жөн болар еді, Әлжеке!». Қалағаңның ашық хатынан болса керек Ә.Әбішов аға «Қарқалалы» атты журналда «Мен кешкен тай­ғақ кешулер» деген көлемді эс­сесінде Қалтай інісін барынша түйреп өтіпті. «Мен оның «Правда» газетінде халқымызды қаралаған мақаласының шетіне мынандай сөздер жазыппын: «Қалтай, сен желтоқсан қарғысына күйініп айтқан бір сөзіңде: «Қазақ болмай, қожа болғаныма қуана­мын» деп едің, мына мақалаңды оқыған­нан кейін мен сенің қазақ болмағаныңа қатты қуандым. Өйткені, сен қазақтың бір опасызын азайтыпсың» деп жазыпты Ә.Әбішов аға. Бұл мақала жайлы Қалағаң: «Келесі жылы октябрь айында «Правда» газетінің тілшісі Т.Есілбаевтың өтінішімен жел­тоқсанның тууы се­бептері туралы 20 беттік мақа­ла жаздым. Онда Қазақстанның оқу орындарында халқы­мыздың өт­кен тарихы, рухани мұрасы оқыл­­май­тындығын, ел басындағылардың онымен ісі болмағанын баяндадым... «Правда» газеті Маркс пен Лениннен басқа кім жазса да өз саясатына жүгіндіріп жариялайтынын журналис­тер былай тұр­сын, кез келген сауатты адам білсе керек» деп жазыпты.

Мен Қалағаңның 20 беттік мақаласын 1987 жылғы 6 қазанда «Правда» газетінде жа­рия­ланған «Бойся ровнодушных» деген нұсқамен салыстырып шықтым. Әлжаппар аға күйінетіндей, газет Қалағаңның көп ойларын бұрмалап, тақырыбының өзінде өзгертіп басқан. Мүмкін Қалағаң Әлжаппар ағасына өзі жазған мақаласының толық мәтінін көрсет­кен болар. Содан кейін Қалтай інісіне тө­мен­дегідей тілегін білдіріпті: «Қымбатты Қалтай! Құрметті қожа! Сені өзгеше атағым келетінімнің себебі, өзгеден бөлек өзгеше көреді екенмін... Сен біз өскен топырақта өсіп, біз мәуелеген бақшада мәуелесең де, тамырыңды тереңге жіберіп жеке дара бойлап келеді екенсің. Ешкімге ұқсамай, еш­кімді ұқсатпай, шоқтықталып келесің. Сол үшін екен сені ерекше сүйетінім. Әрине, оның бәрінің тамыры адамшылықта жатыр. Бойлай бер, мәуелей бер, әуелей бер, бауырым. Ағалық ақ тілегім осы. Әлжаппар». Ұлылар ұрысады, сосын ұғысады деген­нің мысалы осы болуы керек. Ағалар мен інілер арасындағы сыйластық, түсіністік кейінгілерге үлгі бола бергей деген тілегім де бар.

1989 жылы Қалтай аға «Ақиқатқа жүгі­нейік аға» атты тақырыппен академик Смет Кеңесбаевқа ашық хат жариялады. Онда Тіл туралы заңның жобасын дайындауға құрыл­ған комиссияның 27 мү­шесінің ішінде Смет аға мен Қалтай аға да болады. Сол кезде «Красная звезда» газетінде жария­лан­ған мақаласында академик ағамыз орыс тілін қызғыштай қорғап, қазақ тіліне мемле­кеттік статус беруге үзілді-кесілді қарсы­лық білдіреді. Құлмат Өмірғалиевтің «Қазақ тілінің фразиологиялық сөз­ді­­гін жасау прин­циптері» еңбегін пайдаланғаны, кезін­де оны Т.Жүргеновтің «ұры» дегенін, Мұхтар Әуе­зов­­тің академик жөніндегі теріс пікірін келтіреді. Қалтай ағаның архивінен Смет Кеңесбаевтың ашық хатқа жауабын тауып, газетке жарияладым. Екеуі де тіл туралы ойларымен біраз жерге барғанмен, аяғында түсіністі, бір-бірінен түңілмеді.

Қалтай ағаның арабша жаза, сөйлей біл­ме­гені­мен діни сауаты өте жоғары еді. Сон­дықтан болар ол Рәтбек қажымен көп айтысты, теледебаттарға түсті. «Білімдіден не пайда білімін көпке айтпаса» тақырыбында ол жайлы мақалада жазды. Сол ма­қаласында: «Бір жолы теледидарда бетпе-бет отырып мен одан «Лә-иллахи-иллалаһи» дегенді ең алдымен қай пайғамбар айтып еді дегенімде ол «Адам Ата» деп бір ақ қайырды. Айтулы төрт кітаптың Адам Атадан неше жыл кейін пайда болғанынан хабардар, діннен сәл сауаты бар адам мұны айтпайды» деп жазыпты. Рәтбек қажымен Қалтай ағаның арасындағы білім деңгейлеріне байланысты болған қақтығыстар соттасу дәрежесіне дейін көтерілді. Бүгінгі мақаламызда оны толық жазу мүмкін емес. Қалағаңның сөзімен айтқанда Рәтбекке «соқтығу емес ақиқатқа жету» мақсатында айтысқа түсті. Кезінде екеуінің қақтығысының нәтижесі туралы ха­лық өз бағасын берді.

Қазыбай Құдайбергенұлы,
Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінің профессоры