Жылқы мінезді халық
Көшпелі өмір сүрген ата-бабамыз төрт түліктің ішінде жылқыны айрықша қастерлейді. Олай дейтініміз, жаугершілік кезеңде ат ердің қанаты болып, қиыншылықтардан алып шыққан, жігіттің түздегі серігі саналған. Одан бөлек жылқы төлі таза, кірпияз, судың тазасын ішеді, шөптің асылын ғана жейді. Сондықтан ата-бабамыз «жылқы мінезді халықпыз» деп еркіндіксүйгіш жануар қасиетін ұлт менталитетіне тікелей ұштастырып айтқан. «Астындағы жалғыз атын беретін» деген тіркес те дархан көңілді қазақты сипаттайды.Жалпы жылқы түстеудің түрлері көп. Тұлпардың тұрпаты, бітімі, табиғаты, иесі мен мекеніне сәйкес айдар тағып, түстей береді. Атап айтқанда, ат бір түсті болса қара, қоңыр, ақ, жирен деп атай береді. Ал аралас түсті болса шұбар, көкшағыр, қараторы деп меңзейді. Одан бөлек белгі, бітіміне сай да атаулары көп. Мәселен, торы төбел, майда жал, ақжон жирен, ақсауыр, көк шолақ деген атаулар жылқының қандай екенін аңғартады. Сонымен қатар жоғарыда атаған иесі мен мекеніне байланысты Ақан серінің Құлагері, Сегізсерінің Бозжорғасы, Исатайдың Ақтабаны деген тіркестер бізде көп қолданылады. Оған қоса табиғи ерекшелігіне қатысты көк дауыл, құйын қара деп атаса, мінез-құлқын бағамдап, асау күрең, үркек қасқа, жуас торы деп қоятындар да бар.
Осы тұста жылқы түстеуге қатысты Абылай ханды құтқарған Көкденен туралы ел арасында тараған әңгімеге тоқталсақ. Көкдөнен – Ер Жәнібек батырдың бала кезден келе жатқан айнымас серігі екен. Ол бала кезінде нағашыларының ауылына қыдырыстап барған кезінде оны үйір жылқының ішінен таңдап, қалап алған. Аттың тектілігін тай кезінен таныған нағашылары да Көкдөненді қанша бергілері келмесе де, жиеннің назына қалмайық деп амалсыздан жүгенін бала батырдың қолына ұстатады. Сол Көкдөнен жоңғарлармен бетпе-бет келген шайқастарда батырдың сенімді серігіне айналып, қанжоса майданнан талай мәрте аман алып шығыпты.
1750 жыл. Қазақ-қалмақ арасында «Шорға» деген жерде жан алысып, жан беріскен алапат шайқас болады. Екі жақтан да он мыңдаған жауынгер жан тәсілім етеді. Осы шайқаста Абылай ханның аты да отқа ұшып, хан майдан даласында қара жаяу қалады. Хан атының омақата құлағанын алыстан-ақ жанары шалып үлгерген Ер Жәнібек жан-жағындағы жауды қоғаша жапыра, хан жанына жетіп келеді. Сөйтеді де, астындағы атынан секіріп түсіп, ханның алдына кесе көлдеңен тарта қояды. Ойланатын уақыт па еді, ойнақтап тұрған атқа лезде мініп үлгірген хан батырына қарап: «Өзің жау қолында жаяу қалатын болдың ғой» дейді налып. «Мен өлсем, қазақтың екі әйелінің бірі батыр табар, сіз өлсеңіз қалың қазақ хансыз қалар» дейді Жәнібек сол мезетте. Кейін бұл қан майданнан хан да, оның адал текті батыры Ер Жәнібек те аман шығады. «Абылайдың өзін құтқарған Көкдөнен» деген Ер Жәнібек арғымағын аса қатты қадірлеген деседі. Ел ішінде «Жәнібектің Көкдөнені» деген күй де бар.
Дана халқымызда «Бестіні бетінен сақта» деген нақыл бар. Мұның астарындағы мағына басқа болғанымен бестіні дегені жылқының жасын айқындап тұр. Иә, барлық төрт түлік секілді жылқы малының да жасы анықталады. Жалпы төрт түліктің төресі орта есеппен 25-30 жылға дейін өмір сүреді. Десе де 20 жылға жақындаған жылқы кәрі деп есептеледі. Оларды түр-түсі, тісі, пошымына қарап, қай жаста екенін халқымыз ажыратып отырған. Және де жасына байланысты әртүрлі атаулар бар. Мәселен, жаңа туған жылқы төлі – құлын, одан кейін жабағы, екі жаста тай, үш жаста құнан, төрт жасар жылқы дөнен болады. Ал бес жасарды бесті, 7-10 жасар болса сақа ат, яғни айғыр деп атайды. Одан әрі кәрі ат саналады. Ал үш жастағы жылқының ұрғашысын байтал, 7-8 жастағы қасабалы бие, 11-14 жастағы кәртамыс бие, 20 жастан асқанды жасаған бие дейді. Сонымен қатар 3-4 жастағы үйірге түспеген айғыр сәурік аталады.
Көбіне атсейістер, атбегілер жылқы жасын тісіне қарап анықтайды. Тісі бүтін жылқы жақсы жайылады, жеген шөбін толық қорытады, қоңы таймайды, суыққа төзімді, берік келеді. Айта кететіні, жасы жеткен еркек жылқыда 40 тіс болады екен. Одан бөлек, төрт түліктің ішінде тек жылқыда ғана асты-үсті маңдай тістер бар.
Негізінен, жылқы жасын – сүт тістің сүйек тіске ауысуы, сүйек тістің мүжілуі, тісеуі, өң-түсінің өзгеруі, мұқалуы, мүжілуі, тіс қатарының алшақтауы, жұлар тістің мөрі, тіс мөрінің өзгеруіне және тағы да басқа ерекшеліктеріне байланысты анықтайды. Құлын туылғаннан бастап оның астыңғы және үстіңгі тістерінде мөр тұрады. Ол 9-13 жасқа дейін болып, одан кейін қараөзектенеді. Жылқы мөрі қараөзектенсе, ол кәрі ат болып саналады.
Қазіргі таңда жылқы жасын анықтау қиын емес. Өйткені әр жылқының өзінің құжаты жасалады. Сол арқылы оның неше жаста екенін анықтауға болады. Дегенмен «Жақсы ат – жанға серік» дейтін жұрт жайылымда жүрген жылқы жасын құжатына қарамай-ақ танып жатады. Бұл текті халықтың тектіліктің нышаны саналатын жануарға деген ерекше құрметі болса керек-ті.
Ердос СӘРСЕНБЕКҰЛЫ
