Аманкелді ҚИЯС, «Egemen Qazaqstan» газеті жауапты хатшысының орынбасары: Мен үшін журналистика – өмір

Қазақ баспасөзінің дамуына Сыр перзенттері айқын қолтаң­басын қалдыра білген. Ақпарат айдынында өзіндік орны бар «Egemen Qazaqstan» газеті бүгінде журналистика саласының майталман ма­мандар дайындайтын шеберханаға айналғаны хақ. Қарымды қаламгерлер тағылымын алып, бас басылымда еңбек етіп келе жат­қан «Ақпарат саласының үздігі» Аманкелді Қиясты жерлестері жақсы біледі. Ерке Есілдің бойында «Туған жер – тұғырың» деп жүрген сырдың түлегімен «Шалғайда жүрген бір түлек» айдары бойынша сұх­баттасқан едік.

– Аманкелді Алдоңғарұлы, еліміздің бас басылымы «Egemen Qazaqstan» га­зе­­тінде еңбек етіп келесіз. Қазіргі уа­қыт­та журналистика саласының даму дең­гейін қаншалықты бағалайсыз?

– Қазақ баспасөзінің қарашаңырағында қыз­мет қылғанды қалам ұстаған  қай қазақ бала­сы қиялдамас дейсіз?! Аллаға шүкір, біздің басымызға сол бақыт бұйырған екен. Тұңғыш Президент – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі «Egemen Qazaqstan» – еліміздің Бас басылымы» деп бағасын берген ата газетке ауыс­қаныма алдағы жылы тоғыз жыл толады.

Енді «Қазіргі журналистикасының даму дең­­­гейін қаншалықты бағалайсыз?» деген са­уалыңызға қарай ойыссақ, сіз бен біз болып жалына жармасқан журналистика дегеніміз кей-кейде маған құйғыта шапқан жүйрік ат секілді елестейді. Уақытпен үндесіп, төрт аяғына тең тастап, шаңғытып бара жатқандары қаншама, адымы өнбей ілбіп басып келе жатқандары да жоқ емес. Бір орнында айналып, басқан ізін шиырлап, қаражат таппай қол жайып, өлмешінің күнін кешіп күнелтіп жатқандар да кезігеді. «Батыраштың балтасы» тиіп, орта жолда ома­қасқан «Құлагерлерді» де көз көруде. Жалпы, ақпарат аламанындағы қазіргі көріністі осылай суреттер едім. Дегенмен, анау-мынауға дес бермейтін «дижитал уақыт» қаптаған БАҚ-ты қапқа салып, аузын буып тастағандай әсер етті. Аптыққан ақыл мен именбейтін интеллектінің ақша қуған ақпарат таратушылары алдыңғы шепке шықты.

– Дәстүрлі медиа мен жаңа медианың мүмкіндіктерін саралап айтып берсеңіз. Бүгінде түрлі жанрдағы ақпараттар легі қоғам сұранысын қанағаттандырып отыр ма?

– «Әр дәуір өз батырын тудырмаушы ма еді»?! Сол айтқандай, заманына сай медиа­сының болуы, не қалыптасуы – заңды құбылыс. Дәстүрлі медиа өзіне жүктелген міндетті қал-қадірінше абыроймен атқарды және қазір де соған күш салумен келеді. Ол қаншалықты маңызды болды, оның бағасын оқырман өзі бере жатар. Менің айтпағым, қазіргі заманауи медиа жайында. Әрине, ІТ-технологияның ай сайын жаңарып жатқан тұсында қай ме­диаға да жаңамен тайталасу оңай соқпасы анық. Газетті айтпай-ақ қояйық, кезінде «көз­­ді ашып-жұмғанша жылдам хабар тарат­ты» деп тақпақтатқан теле-радио хабарларын таратушылардың өзі де әлеуметтік желі­нің алдында әлсіздік танытты, интернетке бас иді. Бірақ бұл – берілу емес, бейімделу! Дәс­түр­лі формат өзгерістерге ден қойды. Қазір қарасаңыз, кез келген БАҚ-тың сайты бар. Біздің газетімізде де 24 сағат жұмыс істейтін интернет порталдың құрылуы – осы сөзіміздің айғағы. Осы жағынан келгенде ақпарат легі асып-төгілген мына заманда оны қораш санап, қанағаттанбау, теңіздің ортасында тұрып шөлдегенмен бірдей секілді. Суының ащы-тұщылығы, ол – екінші мәселе. Сондықтан жаңаның мүмкіндігін жоғары бағалауға тура келеді. Ал дәстүрлі медиадағыдай дәмділік, дәлдік, тереңдік жаңа медиада кейде сәл жетпей жатқандай көрінеді. «Бір жақсының бір жаманы болады» дегендей, артыңа қайырылып та қаратпайтын дәл қазіргідей ақпарат аламаны сауатсыздықты өзімен бірге сахнаға алып шықты. Қазіргі сайттарда, әлеуметтік желі­лерде сауатсыздық пен ұятсыздық тым белең алып тұр. Осы жағынан да дәстүрлі медианың деңгейі жоғары болу керек.

– Соңғы уақытта ақпарат саласы ма­ман­дарының мәртебесін көтеру, әлеу­меттік жағдайын жақсарту мәселесі жиі айтылып жүр. Сізді толғандыратын журналистерге қатысты негізгі мәселелер қандай?

– Ауызды қу шөппен сүрте беруге де болмас. Ақпарат саласы мамандарының мәрте­бесін көтеруге байланысты да соңғы жылдары біршама сәтті жұмыстар атқарыл­ғаны сөзсіз. Мәселен, «Ақпарат туралы» заңның  қа­был­­дануы, оның қоғам талқысынан кейін қай­­­та то­лықтырылуы, журналистердің түрлі одақ-бірлестік, ұйымдарының құрылуы, «Ақ­па­рат са­ла­сының үздігі», «Ақпарат сала­сы­­ның ардагері» төсбелгілерінің шығуы сала қыз­меткерлерін айрықша ынталандырады деп ойлаймын.

Әрине, әлеумет бар жерде әлеуметтік мә­се­лелердің де туындай беретіні басы ашық нәрсе. «Сол заманда пәлен бөлмелі үй берді» деген ағалар әңгімесін естіген сайын жур­налисті қазіргіге қарағанда бұрындары жақсы бағалаған сияқты ма деп ойға қаласың. Қа­зіргі журналистердің әлеуметтік санаты не мемлекеттік қызметке жатпайды, не жеке­меншікке де келіңкіремейді. Ара-жігі әлі нақ­ты ажыратылмаған тәрізді. Сол себептен ақпарат саласының қызметкерлері талай жақсылықтардан аузы аңқиып тысқары қа­лып жатыр. «Сананы тұрмыс билеген» мына нарықтық заманда, ақша шіркін алға озып, ар-ождан аяқ астында тапталған тұста мүмкіндік келгенше, жас журналистерді қолдап-қолпаш­таған дұрыс-ау!

– Ғасырлық тарихы бар «Egemen­ Qa­zaqstan» газетінің құрылымдық жүйе­сіне тоқталып өт­сеңіз. Қызметіңіз жайын­­да тарқатып айтсаңыз.

– Соңғы жүз жылдықтың тарихын қа­ғаз бетінде қаттап қалдырған «Egemen Qa­zaqstan» газеті – Алаштың небір аймаңдай азаматтары қолтаңбасын қалдырған киелі де қас­терлі қарашаңырақ. Сол аралықтан бері құ­ры­лымдық жүйесінде анау айтқандай қатты өзгерістер бола қоймаған секілді. Таяуда ғана жетпіс жасын атап өткен публицист, елге танымал журналист, Мәжіліс депутаты Сауыт­бек Абдрахманов ағамыздың тұсында қызметке қабылданған едім. Бүгінде бұл басылымды – белгілі журналист, елімізге танымал тарихшы Дархан Қыдырәлі бауырымыз басқарады. Дархан Қуандықұлы бас басылымды жаңа заман талабына сай құрылымдай білді. Бүгінде журналистиканың отымен кіріп, күлімен шы­ға­­тын небір аға-апаларым, замандастарым қыз­мет етуде. Газетке лек-легімен жас толқын кел­ді. Сәтті өткен буын алмасу басылымды бү­гінгі күнге толықтай бейімдей алды.

Мен «әу» баста бұл газетке жауапты хат­шы­ның орынбасары болып қабылданған едім. Аллаға шүкір, әлі де сол қызметтемін. Ара­сында жауапты хатшының да қызметін ат­қарып көрдік. Негізгі қызметіміз – күн сайын­ғы нөмір жоспарлаудан кейін газеттің электронды макет сызбасын дайындау. Содан соң материалдардың орын-орнына дұрыс қо­йы­луын қадағалау, беттеу, әрлеу процес­теріне басшылық жасау, кезекшілік тізбесін құрас­тырып, соны тиімді ұйымдастыра білу. Қа­ламақы разметкаларын әзірлеу. Одан қалды нөмірге коллаждар жасап, инфографикалар әзірлеу. Жыбырлаған жанға, шүкір, жұмыс же­тіп артылады.

– Басылым тілшілері сан алуан ба­ғытта қалам тербейді. Журналистерге айрықша талап қойылады ма?

– Ел-жұрт ойлағандай емес, «Егемен» – мүм­кіндігінше еркін газет. Бұл газетке келмей тұрғанымда, мен де сондай ойда болдым. «Тілі қатаң, тым ресми газет» деп ойлайтын едім. Негізінен, біздер көп нәрсені байыбына бара бермей, сырттай бағалап жатамыз ғой. Менің де пікірімнің дәл сондай болғанына осы газетке жұмысқа алынған соң, «ішкі асханасымен» толықтай танысып шыққан соң ғана көзім жетті.

Мемлекет саясатына басымдық беретін ба­­сылым тілшілеріне кез-келген тақырыпта ма­қала жазуына жол ашық. Оны көзіқарақты оқырман байқап та жүрген болар. Журналис­терге тілшіге қойылатын кәсіби талап қана қойылады. Одан өзге айрықша талап қою атымен жоқ. Өңірлерден көзге түсіп, «Егеменге» қызметке алынып жатқан тілшілер осы сө­зіміздің куәсіндей болса керек.

– Ауданға қарасты Қалжан ахун ауы­лының түлегісіз. Балалық кезеңнің есте­ліктері жадыңызда болар бәлкім.

– Иә, мен Сырдария ауданына қарасты Қал­­жан ахун ауылында туып-өстім. Қияс атамыздан қалған тұяқтың бірі – Алдоңғар әкеміз бен Күлпан анамыздан тоғыз бауыр тарадық. Бәрі аман-есен өсіп-өніп, өмірдің әр саласында еңбек етуде. Сол жердегі №126 орта мектепте оқып, білім алдым. Кие қонған сол топырақтан түледік. Сол ауылдан солтүстікке қарай қанат қақтық. 1991 жылы мектепті бітірген соң Самат досымыз екеуміз «Сен қайдасың, Целиноград?» деп тартып отырдық оқуға. Дәл сол жылы сондағы педагогикалық институттың  филология факультетіне оқуға түстік. Оны ойдағыдай бітірген соң, Сәкең дипломды алып, ауылға, әке-шешенің қасына аттанды, Ерлібай екеуміз әскерге кеттік. Қарағанды қаласында Отан алдындағы әскери борышымды абыроймен атқарып келіп, үйленіп, журналистикадағы жұмысымды әрі қарай жалғастырдым. Иә, расында да, жоғарыда тілге тиек еткен Ерлібай досым екеуміз студент кезімізден редакцияға жұмысқа тұрып, журналистиканы ертерек бастаған едік. «Ақшамға ақшам жоқ кезде­ келіппін» дейтінім сол тұс. Тілші боламын деген тәтті арман үш ұйықтасам түсіме де кірмеген еді. Мені журналистикаға сүйрелеп жүрген – әлгі мың болғыр Ерлібай досым. Қазір – «Сарбаз» газетінде орынбасарлық қызметте. Содан әртүрлі басылымдарда тілші де, жауапты хатшының орынбасары да, жауапты хатшысы да, бас редактордың орынбасары да, бас редакторы да болған кездер өтті бастан.

Балалық шақ ең бір керемет кезеңдер ғой. Таңды таңға ұрып, айта беретін қызықтар жетерлік... Әттең, сол кездердің тек қайта орал^­майтындығы болмаса.

– Күні бүгінге қаламын серік еткен Амангелді отбасында қандай адам? Ба­ла­ларыңыз жолыңызды қуғанды қалай­сыз ба? Үйдегі отанасы қай салада қыз­мет етеді?

– Еліміздің астанасы – Нұр-Сұлтан қала­сында ел қатарлы өмір сүріп жатқан қара­пайым отбасылардың біріміз. Алла қосқан жұбайым – Кеңесқызы Гүлжиһан – экономика ғылымдарының кандидаты, С.Сейфуллин атындағы Агротехникалық университеттің аға оқытушысы. Қаржы саласын өте жақсы білетін мамандардың бірі. Ошағымның орны бөлек ота­насы! Балаларымның ең мейірбан анасы. Ал менің отбасында қандай адам екендігімді, өзіме қарағанда, үйдегі осы кісі біршама тәуі­рірек білетін сияқты.

Алланың берген үш балапанымыз бар. Олар әке жолын қуамын деп ниеттеніп жатса, еш қарсылық жоқ. Бар білгенімді үйретіп, азды-көпті тәжірибеммен бөлісуге даярмын. Қай кезде де жол көрсеткенді жөн деп санайтын қасиетім – айнымас серігім әрі көмекшім. Ал өз жүрек қалауларындағы басқа  мамандықты таңдаймын деп жатса, оған да мархаббат! Жеке адамды тұлға деп танып, оған жіті мән берілген мына заманда таңдау еркіндігі әркез балалардың өздерінде қала береді деп ойлаймын.

 – Туған жеріңізді қандай шығар­ма­ларға арқау еттіңіз?

– Туған жерге «ыстық маған топырағың» деп басталатын жетінші сыныптағы өлеңімнен кейін көп дүние арнамаған сияқтымын. Бұл оқырман арасында «туған жерін онша сүймейді екен» деген теріс пікір қалыптастырмаса керек. Мен өз елімді, туған жерімді өте жақсы көретін жандардың қатарынанмын. Оны білгісі келген адам, жүрегімдегі оған берілген орынмен өлшесе нетті. Дей тұрғанмен, Қалжан ахун бабамыздың 150 жылдық мерейтойында ауылдықтарға арнап «Қалжан ахун» деп аталатын ауылдың барлық ақпаратын жинаған арнайы газет шығарып, сағынысып көрісетін алтындай сыныптастарымызбен бірге тараттық. Кейін де бұл үрдіс тағы да қайталанды. Мектеп кітапханасына кітап тарту ету үрдісі де биылғы отыз жылдығымызға тұспа-тұс келді.

Оның үстіне, тағы бір негізгі себебі қазір жазуға қарағанда сызуға көбірек ден қойып кеткендігімде жатса керек қой деп ойлаймын. Осы кәсіппен де туған топырағыма ар­налған бірді-екілі жобаны қолға алсам ба деп ниеттеніп жүрген жәйім бар.

– Сіз үшін журналистика несімен ар­тық және несімен қиын?

– Дәл мен үшін журналистика – өмір. Сонысымен де құнды. Сонысымен де  – бағалы. Жас күнімнен жағаласқаннан кейін бе, мен бұл саланы шын жан-тәніммен жақсы көремін. Қызыққан дүниеңде қиындық болмаса керек-ті. Болғанның өзінде еңсеру еш мәселе тудыра қоймас. Ең бастысы, мамандыққа деген маз­даған махаббат болса болғаны...

– Жас журналистермен оқырман жү­регінен жол табудың құпиясын бөлесісіз бе?

– Шынайы жаза білу керек сияқты. Құ­пиясы сол ғана ма деймін. «Жүректен шық­паса, жүректерге жетпейді» демеуші ме еді, жүрек­пен жаза білу шарт. Сонда ғана сөз солғын тартпайды. Ал сөз – ол бір жатқан кие. Кие­лі дүниеге көркемдік қосылса, шеберлік қиюлас­са, нағыз шедеврлер сол кезде туса керек. Ойдағы отты сөзді тұтандыра алсаң, сол ләзім. «Адамды арман оздырар» дегендей, болашақта ел танитын танымал журналист боламын деген тілшінің түпкі арманы – көп оқу мен өзін-өзі қамшылаудан бастау алуы тиіс қой.

– Осы уақытқа қол жеткізген жетіс­тіктеріңіз – ширек ғасырда халық үшін еткен еңбектің жемісі. Егерде журналист болмаған жағдайда өзіңізді қай маман­дық иесі ретінде елестетесіз?

– Мен бір сізге қызық айтайын, бала күн­гі ар­маным – қытай тілін үйреніп, сол елге кету болатын. Қытай да жоқ, Алматы түгілі, Қы­зылорда да жоқ, «Ақмоладағы ағаларың­ның қасына барасыңдар» деген әке пәрменіне қарсы келе алған жоқпыз, тарттық солтүстікке. Содан жаман болғанымыз жоқ. Біз оқуға бар­ған қала аяқ астынан астанаға айналып шыға келді. Тағдырымыз осы қаламен біте қайнас­ты. Алысты болжай білетін әке түйсігін айт­­­­саңызшы... Бірақ, менің бала арманымды үл­кен ұлым – Берігім орындады. Ол Қытайда бі­лім алып, ІТ саласының маманы болып оралды.

Бала күнімде қолдан техника құрастыруға әуестігім болатын. Бұл қасиет Аллаға шүкір, екінші ұлым – Адиярыма беріліпті. Қазір ол да қолдан танк, автомат құрастыруға құмар-ақ. Баламның бүгінгі тірлігін көріп, босаған сіріңке қорабынан түрлі техника жасайтын балалық шағым есіме оралады. Ал қызым – Адинама табандылығым мен тұрақтылығым қонған се­кілді.

– Жерлестеріңізге айтар тілегіңіз.

– Бір жердің топырағында өсіп-өніп, сол жердің ауасын бірге жұтып келе жатқан ар­дақты жерлестерім – Сендер жер бетіндегі ең жақын адамдарымсыңдар! Бізді «әу» бастан Алла Тағалла бірге жаратқан. Сол үшінде өзімді ба­қытты сезінемін. Сіздер аман болыңыздар! Елдің жазып қойған хаты – ата-әжелеріміз, асқар таудай ата-аналарымыз, туған-туыс, бауырларымыз, сыныптас дос-жарандарымыз, көрші-көлеміміз баршаңызға Алла бақ-береке, қажымас қайрат, талмас қанат берсін! Ауыл төсінде аман-есен бас қосқанымызды Алла нә­сіп етсін!

Сұхбаттасқан

Балтабай ОРДАБЕКОВ