Қолжетімді баспана: Қазақстан мен озық елдердің тұрғын үй саясаты

Баспана – басты мәселе. Бұрын да солай болған, бүгін де солай, ертең де солай болады. Ал қолма-қол ақшаға үй сатып алу көпшілік үшін ар­манға айналған. Себебі тұрғын үй бағасы күн санап артпаса, арзандамақ емес. Табысы күнкөріс көзінен артылмайтын көпшіліктің қалтасына ипотеканың өзі артық салмақ салады. Қоғамда тұрмысы төмен отбасылар мен жалғызбасты аналар тағы бар. Әрине, оларға мемлекет тара­пынан жеңілдіктер қа­рас­тырылған. Бүгін біз Қазақстан мен әлемнің кейбір елдеріндегі тұр­ғын үй саясатына кеңі­нен тоқталатын боламыз.

ЖАЛҒЫЗБАСТЫ АНАЛАРҒА БАСПАНАЛЫ БОЛУДЫҢ ЖОЛЫ

Қазақстандағы тұрғын үй саясаты соңғы жылдары шағын жобалар аясында жүргізіліп келеді. Себебі ондай жоба шарттары жалпыға түсінік­ті. Сондай-ақ бұл жоба негізінде жал­ғызбасты аналар да тұрғын үйге қол жеткізе алады.

Рас, елімізде «жалғызбасты ана» деген ресми мәртебе жоқ. Бі­рақ қа­зақта «жетімін жылатпаған, же­сі­рін қаңғытпаған» деген тіркес бар. Бұл түгел халықтың мінезінен, танымынан хабар береді. Дүниеге сәби әкеліп, әкесіз тәрбиелеп отыр­ған яки баланың әкесі тарапынан көмек алмайтын жалғызбасты аналар туралы ресми ақпарат eGov.kz мемле­кеттік органдар интернет-ресурс­тарының бірыңғай платформасында тіркеледі. Бүгінде елімізде 600 мыңға жуық әйел баласын жалғыз өзі тәрбиелеп отыр. Ал мемлекет тарапынан белгіленген бала тууға байланысты төлемдер баршаға ортақ. Яғни, жалғызбасты аналарға да жәр­­демақы тағайындалады. Біздің та­қы­рыпқа арқау етіп отырғанымыз, асыраушысынан айырылған яки ажы­­расқан әйелдер емес, ресми түр­де некеге тіркелмеген, бірақ дү­ние­ге сәби әкеліп, өзі тәрбиелеп ке­ле жат­қан аналар туралы болмақ. Мұндай мәр­тебедегі жандар тұрғын үй алу мәселесінде ажырасқан немесе жесір қалған әйелдермен, то­лық емес от­басылармен тең дәре­жеде қарас­тырылады. Бұл туралы Қазақстан Республикасының «Тұр­ғын үй қатынастары туралы» За­­ңында нақты көрсетілген. Онда мем­ле­кеттік қордан тұрғын үй кезе­гіне халықтың әлеуметтік осал тобы­ның өкілдері ретінде баланы әкесіз тәр­биелеп отырған жалғызбас­ты ана­­лар да қосыла алатыны жазылған.

Жалғызбасты аналарға арналған пәтер кезегіне қалай тұруға болады? Бұл сұрақтың толық жауабын білу үшін алдымен тұрғылықты жер бойынша «Азаматтарға арналған үкі­мет» мемлекеттік корпорациясына жүгіну орынды. Сондай-ақ eGov.kz ресми сайтында тұрғын үй кезегіне қою шарттары анық көрсетілген. Ол үшін:

– белгіленген қала немесе елді мекенде өтініш берушінің кемінде үш жыл тұрақты тіркеуде болуы;

– ана мен баланың бір жерде тұруы (баланың бір тұрғылықты жайда үш жыл тұруы талап етілмейді);

– соңғы бес жылдың көлемінде өз атында жеке баспананың тіркелмеуі міндетті.

Жылжымайтын мүлік саласының маманы Карима Әпенованың айтуынша, қазір жеңілдетілген бағдар­ламалар бойынша Астана, Алматы, Шымкент қалаларында ғана үш жыл тұрақты тіркеуде болу талап етіледі. Ал өзге өңірлерде тіркеу мерзімі ма­ңызды емес.

Мемлекеттен көрсетілетін «То­лық емес отбасы» жеңілдік са­наты бо­йынша тұрғын үй кезегіне тіркелу үшін келесі құжаттар ұсынылуы тиіс:

– тіркеу туралы өтініш (онда коммуналдық тұрғын үй қорынан өті­ніш иесінің тұрғылықты үйі бар-жоғын анықтауға келісімі қоса көрсе­тіледі);

– жеке басын куәландыратын құ­жат;

– баланың туу туралы куәлігі;

– жұмыс істейтін тұлғалар үшін жұмыс орнынан анықтама;

– әкелік құқықты бекіту туралы куәлік.

Қосымша мына құжаттар қажет болуы мүмкін:

– халықтың әлеуметтік осал тобына жататынын растайтын табыс туралы анықтама;

– егер тұрып жатқан үйі апатты жағдайда болса, жергілікті атқа­ру­шы органның оны растайтын анық­тамасы;

– өтініш иесінің некеде тұрмағаны туралы анықтама.

Айта кетейік, тұрғын үйге кезекке тұру қызметін жергілікті халыққа қызмет көрсету орталығынан немесе eGov.kz порталынан онлайн түрде алуға мүмкіндік бар. Ол үшін порталға тіркеліп, өтініш толтыру қажет. Оны ЭЦҚ-мен куәландырып, қажетті құжаттардың сканерлен­ген көшірмесін енгізу керек. Құ­жаттар отыз күнтізбелік күн ішінде қарастырылып, өтініш иесіне жауап жолданады. Құжаттар талапқа сай болған жағдайда кезек нөмірі, олай болмаса бас тарту туралы хабарлама жіберіледі.

Жалғызбасты аналар пәтерді ақысыз жалға да ала алады. Ол үшін тұрғын үйге мұқтаж ретінде тіркеліп, жағдайын растайтын құ­жатты алу қажет. Содан кейін кезегі келгенде өтініш иесіне баспана өтеусіз жалға беріледі. Сондай-ақ, тұрғын үйді жеңілдікпен сатып алу бағдарламасына қатысу мүмкіндігі де бар екенін айта кетейік.

Елімізде халықтың әлеуметтік осал топтары үшін мемлекеттік қор­дан пәтер алу мүмкіндігі бес жылдан бері қолжетімді. Мұндай пәтер өтініш берушінің жағдайын жан-жақты анықтаған соң ғана бе­ріледі. Толық емес отбасы немесе жалғызбасты ананың соңғы бір жыл көлеміндегі табысы бір отбасы мүшесіне шаққанда ең төменгі күнкөріс деңгейінен, яғни 40 567 теңгеден аспаса, мемлекеттік қор­дан кезек бойынша пәтер жалдау мүмкіндігі қарастырылған.

Пәтерді ұзақ мерзімге де жалға алуға болады. Әр бес жыл сайын келісілген мерзім ұзартылып отырады. Бірақ, тұрғын заңды түрде үйдің иесі болып табылмағанымен, оған өмір бойы сол жерде тұрақтауға мүм­кіндік беріледі. Мұндай жалдамалы пәтердің ақысы бекітілген әдістеме негізінде төленеді.

Жеке секторда жалға алын­ған тұрғын үйге субсидияны азамат­тардың жекелеген санаттары, оның ішінде көпбалалы отбасылар да ала алады. Бұл санатқа төрт не одан көп бала тәрбиелеп отырған жалғызбасты аналар кіреді. Аталған көмекті алу үшін отбасы мүшелерінің соңғы алты ай көлеміндегі табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінен аспауы қажет.

Мемлекет тарапынан қарасты­рыл­ған бұл жеңілдікті алу үшін:

– «Отбасы банкі» порталына тіркелу;

– өтінішті толтыру;

– тұрғылықты пәтерді тауып, оны жалға беру шартына қол қою;

– пәтерді жалдау ақысының жартысын банк арқылы төлеу керек.

Талаптар толық орындалған соң банк ақшаны пәтерді жалға бе­рушінің шотына аударады.

Көпбалалы және толық емес отбасылар үшін баспанаға қол жет­кізу мүмкіндігін туғызатын кең та­­ра­ған бағдарлама – «Бақытты от­басы». Аталған бағдарламаға қа­ты­сушы жергілікті әкімдіктің тұрғын үй кезегінде тұруы керек. Сон­дай-ақ отбасының әрбір мүше­сінің айлық табысы ең төменгі күнкө­ріс деңгейінің екі еселенген мөлше­рінен аспауы қажет. Несие 20 жыл­ға дейін беріледі. Бастапқы жарна тұрғын үй құнының 10 пайызын құрайды.

Алғашқы жарнаның бір бөлігін жабу үшін тұрғын үй сертификатын алуға болады. eGov.kz сайтында тұрғын үй сертификатының екі түрі көрсетілген. Олар:

– егер отбасы мүшелеріне шақ­қанда ең төменгі табыс көлемі бел­гіленген деңгейден төмен болса, өтеусіз және қайтарымсыз көмек түрінде берілетін тұрғын үй сертификаты;

– егер отбасы мүшелеріне шақ­қанда айлық табыс белгіленген деңгейден асса, 15 жылға 0,01 па­йыздық несие түрінде берілетін тұрғын үй сертификаты.

Бір атап өтерлігі, 2022 жылы «Бақытты отбасы» бағдарламасы аясында 5 мыңнан астам отбасы жылдық 2 пайызбен жеңілдетілген несие алуға өтініш берген. Бұл үрдіс биыл да жалғасын таппақ. Бірақ, өтініштерді қабылдау күні әлі күнге дейін нақтыланған жоқ.

ӨРКЕНИЕТТІ ЕЛДЕРДІҢ ОЗЫҚ ТӘЖІРИБЕСІ

Қай ел болмасын өз тұрғында­рына көмек қолын созуға әзір. Әрине, алдымен тұрғындардың кө­ше кезбей, баспанамен қамтылуы маңызды. Осы ретте халықты әлеу­меттік баспанамен қамтамасыз ету мәселесі өзекті. Бұл мәселе әр елде әрқалай шешім табуда. Енді өрке­ниетті елдер тәжірибесіне үңілейік.

Испания халқының 80 пайыздан астамы өз баспанасында тұрады. Бұл көрсеткіш бойынша 48 млн халқы бар ел Еуропа елдерінен көш алда. Тұрғындардың 10 пайызы ғана пәтерді жалға алып тұрады. Мұндай әрекетке көбіне балалы-шағалы отбасылар тәуекел ететін көрінеді. Ал Еуропаның оңтүстігіндегі ел халқының тек 1 пайызы әлеуметтік тұрғын үй қызметін пайдаланады. Бағдарлама игілігін көрушілердің көбі берілген тұрғын үйді жалға алудан гөрі сатып алғанды жөн санайды.

«Habitation a loyer modere» (HLM). Француз үкіметі өз азамат­тары­на беретін тұрғын үйлерді осылай атайды. Ал, HLM – ауданы 80 шаршы метрдей болатын көбіне төрт бөлмелі пәтерлер. Жалдау ақысы төмендетілген тұрғын үй – елдегі жалпы тұрғын үй қорының 20 пайызын құрайды.

Егер сіз Франция азаматы бол­саңыз және жалдау ақысы төмен­де­тілген баспанаға қол жеткізуді қаласаңыз, жеті жылдай кезек күтуге тура келеді. Бұл уақыт ара­­лы­ғында өтініш беруші жыл сайынғы табысының нормадан тө­мен екенін құжаттармен растауы­ қажет. Әлеуметтік баспана алу үшін ел астанасы Париж тұрғында­ры­ның табысы айына 2 100 еуродан (1,1 млн теңге), басқа өңір тұрғын­дарының табысы 1 900 еуродан (945 мың теңге) төмен болуы шарт.

HLM пәтерлерін үш меншік иесі ала алады. Олар жергілікті билік өкілдері, тұрғын үй кооперативтері және жеке меншік иелері. Жыл сайын бес мыңға жуық әлеуметтік пәтерді жалға алушылар сатып алады. Көбіне «Қолжетімді баспана» бағдарламасы аясында салынған жеке баспаналар сұранысқа ие.

68 млн халқы бар Францияда әлеуметтік тұрғын үй жалпы пәтер жалдау нарығының 50 пайызын құрайды. Батыс Еуропа елінде аз қамтылған отбасыларға коммунал­дық төлемдерді қамтитын қосымша жеңілдіктер де қарастырылған.

Әлемдегі ең ірі экономикалардың рейтингінде төртінші орын алатын Германия халқы тұрақты тұрғын үйі болмағанын құп көреді. Содан болар, мұнда жалға беру мен жалға алу саудасы қыза түседі. Тұрғындардың таңдауы жалдамалы пәтер болуына халықтың «көшпелі» өмір салты әсер ететін көрінеді. Ел азаматтарының көпшілігі уақытша баспананы қысқа мерзімге алып, ел ішінде жиі көшіп-қонып жүреді екен. Соғыстан кейінгі кезеңде Германия үкіметі тұрғын үй қорын көбейтуді бірінші кезектегі міндет етіп күн тәртібіне қойған болатын. 10 жылдың ішінде 5 млн тұр­ғын үйдің бой көтеруі – сөзімізге дәлел. Ал, үкімет әлеуметтік тұрғын үйлердің салу үшін жеке компаниялармен бірлесіп жұмыс істейді. Жалпы немістер өткен ғасырдың ортасында-ақ аз қамтылған азаматтарды әлеуметтік баспанамен қамтамасыз ету мәселесін толығы­мен шешкен. Бір қызығы, онда бағдарлама қатысушылары пәтерді тегін алмайды, әркімге жеке жарна тағайындалады. Егер ол төлем жасаудан бас тартса, қоғамдық жұмысқа орналасу немесе үй жағ­дайында белгілі міндеттемелерді алу ұсынылады.

Жері біздің Солтүстік Қазақстан облысынан екі есе кішкентай Нидерландта 18 млн халық тұрады. Еуропаның батысындағы осы елде жылжымайтын мүлік нарығы екіге бөлінеді. Нысандардың жартысы аза­маттардың мешігінде болса, қал­ғаны мемлекет қарамағындағы жал­ға берілген нысандар. Пәтерді жалға алу үшін субсидия кірісті ескере отырып есептеледі. Елде мемлекеттік тұрғын үйдің пайыздық үлесі жоғары болғанымен, жалға алу мен беру ұсыныстары аз. Дегенмен, халқы дәулетті тұратын елге еңбек мигранттары мен студенттердің келуімен жалдамалы пәтерлерге деген сұраныс артып келеді. Халықтың бұл тобын баспанамен қамтамасыз ету мәселесі бүгінде «Spacebox» (Ғарыш жә­шігі) архитектуралық шешімінің көмегімен шешілуде. Мұндай ғима­раттар үш қабаттан құралып, адам­ның бір-бірімен еркін қарым-қаты­нас орнатуына ыңғайлы етіп орналастырылған.

Ұлыбритания халқының 70 пайы­­­зы өз атына тіркелген баспанада өмір сүріп жатыр. Дегенмен, тұ­манды Альбионда баспана құны­ның қымбат екені айтпаса да түсінікті. Сондай-ақ, 67 млн халқы бар елде 1 млн-нан астам үй тұруға жарамсыз деп танылған. 500 мыңдай британдық өте тар бас­панада күнелтуде. Тағы 700 мың­дай британдық әлеуметтік баспана кезегінде тұр. Тұрғын үй бағдар­ламасы 2024 жылға дейін аяқтал­мақ. «Болашақ қаласы» деп аталатын 10 экоауыл салу жоспарлануда.

Мемлекет жас отбасыларға бас­пана алуға да көмектеседі. Айталық, жылжымайтын мүлік құнының 17,5 пайызын субсидия түрінде өтейді. Және қоғамдағы маңызды қызмет иелеріне – мұғалім, дәрігер, өрт сөндіруші және полицейлерге пәтер алудың арнайы жеңілдіктері қарас­тырылады.

Америкалықтар ұзақ жыл бойына несие төлеп өмір сүруден еш қорықпайды. АҚШ азаматтары 30-40 жылға ипотека алуға да әбден үйренген. Сондықтан мемлекет те ел тұрғындарына жылжымайтын мүлікті ипотека арқылы алуға жағдай жасауда. Бірақ, 335 млн халқы бар АҚШ-та үйсіз-күйсіз жүргендердің қарасы қалың. Тіпті, өткен ғасырда билік жеке тұрғын үй иелерімен келісім жасап, нысанның бір бөлігін тұрмысы төмен отбасыларға арзан бағамен беруге келіскен. Және сондай «қайырымдылығы» үшін мем­лекет тұрғын жайдың негізгі егесіне өтемақы да төлеп отырады. Мұнда нарықтық бағаны қал­тасы көтермегендер қолжетімді бас­панаға қол жеткізе алады. Ол үшін өтініш иесінің жиынтық табысы өңірдегі орташа табыстың 50 пайызынан артық болмауы шарт.

Міне, дамыған елдер баспана мәселесін осылай шешеді. Демек, өркениетті елдер тәжірибесіне бір сәт үңіліп қойған да артық етпейді.

ТОБЫҚТАЙ ТҮЙІН

«Қайран менің өз үйім, кең сарайдай боз үйім» деген екен Жиренше шешен жыртық лашығынан аяғы шығып жатып. Сол айтпақшы, тұрғылықты тұрғын жайыңның бол­ғанына не жетсін?! Бірақ, жоғарыда жазғанымдай, баспана бағасы ша­рықтап барады. Той-томалақтан қалған несиені әрең төлеп жүрген қарапайым халыққа баспана алар­лықтай ипотеканы банктің бере салуы да қиямет. Жоғары несие мөл­шерлемесі де үйдің бағасын одан әрі шарықтатып жібереді. Нә­ти­жесінде, көпшілік мемлекеттік бағ­дарламаларға арқа сүйеп, сол негізде баспанаға қол жеткізіп жатыр. Бұл бір жағынан өте тиімді болғанымен, бәріне бірдей үйлі болу бақыты бұйыра бермейді. Жұрт­шылық баспана жайлы жаңалықтың ұшы шықса, құлақ түре қалатыны да содан.

Аружан МҰХАНБЕТҚАЛИ

Фото: ашық дереккөзден